Οι δύο γριές «προλόγισαν» με το δικό τους τρόπο την κορύφωση του δρώμενου Οι μεταμφιέσεις
αποτελούν εκδηλώσεις με πανάρχαια καταγωγή. Εχουν ευετηριακό χαρακτήρα (ευετηρία
σημαίνει καλοχρονιά) και έχουν σκοπό να εξασφαλίσουν την υγεία, τη βλάστηση και
την καρποφορία της γης, όπως οι διονυσιακές γιορτές στην αρχαιότητα.
Κείμενο: Νάνση Τουμπακάρη Φωτ: Ανδρέας Κουτέπας, Πηγή: Εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ
Ζωομορφικές οι μεταμφιέσεις του χειμώνα, που, ιδιαίτερα στη Μακεδονία, κάνουν την εμφάνισή τους λίγο νωρίτερα από τις Απόκριες, στις γιορτές των Θεοφανίων και του Αϊ-Γιάννη. Το δρώμενο των Μπαμπούγερων στην Καλή Βρύση, στους πρόποδες του Μενοίκιου όρους, περιλαμβάνει ανθρώπους ντυμένους με δέρματα ζώων, που στη μέση τους έχουν κρεμασμένα κουδούνια
Στο μεγάλο σφυρήλατο κουδούνι οφείλονται σε μεγάλο βαθμό οι εντυπωσιακοί ήχοι των Μπαμπούγερων Η λέξη μεταμφίεση στο μυαλό όλων είναι συνδεδεμένη με τις Απόκριες. Ωστόσο, ιδιαίτερα στη Μακεδονία, οι μεταμφιέσεις κάνουν την εμφάνισή τους χρονικά λίγο νωρίτερα, στις γιορτές των Θεοφανίων και του Αϊ-Γιάννη. Πρόκειται, βέβαια, για τις ζωομορφικές μεταμφιέσεις του χειμώνα, που με παραλλαγές γίνονται σε διάφορα χωριά της Μακεδονίας. Ο λόγος για τους Μπαμπούγερους της Καλής Βρύσης, που βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα δυτικά της Δράμας, στους πρόποδες του Μενοίκιου όρους. Το δρώμενο των Μπαμπούγερων περιλαμβάνει ανθρώπους ντυμένους με δέρματα ζώων, που στη μέση τους έχουν κρεμασμένα κουδούνια. Σε διαφορετικές εκδοχές εκτελείται και σε άλλα κοντινά χωριά της περιοχής, όπως η Νικήσιανη και το Μοναστηράκι, και φαίνεται πως έχει αναλογίες με αντίστοιχα δρώμενα της αρχαιότητας και των βυζαντινών χρόνων.
Η προέλευση του δρώμενου
Οι άνθρωποι από παλιά κρέμαγαν τα κουδούνια, όχι μόνο πάνω στα ζώα, αλλά και πάνω τους, με σκοπό να διώξουν μακριά το κακό, όποιο κι αν ήταν αυτό. Δηλαδή τα κακά πνεύματα, όπως είναι οι καλικάντζαροι, την κακοκαιρία, που κατέστρεφε τη σοδειά κ.ά. Ετσι, τα κουδούνια σε αυτές τις περιπτώσεις είχαν ρόλο μαγικό. Για να γίνει η αποτροπή αυτή πιο αποτελεσματική, μεταμφιέζονταν με δέρματα ζώων, προσπαθώντας να κάνουν την όψη τους τρομερή και κινούνταν με συγκεκριμένο τρόπο, ώστε να ηχούν δυνατότερα και καλύτερα τα κουδούνια. Αυτό, σε κάθε τόπο, γινόταν διαφορετική μέρα κάθε χρόνο. Αλλού κάθε Απόκριες, αλλού κάθε 7 Ιανουαρίου που γιορτάζει ο Αϊ-Γιάννης, αλλού κάθε Πρωτοχρονιά κ.λπ.
Με άλλα λόγια, οι μεταμφιεσμένοι των Φώτων, του Αϊ-Γιάννη, αλλά και της Αποκριάς, μιμούνται τις κακές δυνάμεις του χειμώνα, με σκοπό να τις ξορκίσουν, εξασφαλίζοντας την αναγέννηση της φύσης με τον ερχομό της άνοιξης.
Επειδή αυτές οι συνήθειες επαναλαμβάνονταν σταθερά κάθε χρόνο, δημιουργήθηκαν έθιμα. Τα έθιμα αυτά δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς σταθεροποιήθηκαν μέσα στον κύκλο του χρόνου. Παρέμειναν, ωστόσο, ζωντανά και τηρούνται μέχρι σήμερα.
Σε μέρη που υπάρχουν τέτοια δρώμενα, οι άνθρωποι δίνουν αρκετά χρήματα για να αγοράσουν καλά κουδούνια, που τα φυλάνε στα μπαούλα και τα βγάζουν μόνο σε αυτές τις περιστάσεις. Οταν ο κουδουνάτος φορά καλά κουδούνια, αποσπά θετικά σχόλια από την κοινότητα και αποκτά μεγαλύτερη κοινωνική αναγνώριση.
Οι μεταμφιέσεις βρέθηκαν πλάι πλάι με τις τοπικές ενδυμασίες! Η εμφάνιση του Μπαμπούγερου Οι Μπαμπούγεροι της Καλής Βρύσης αποτελούν ένα εντυπωσιακό θέαμα και ταυτόχρονα ένα επιβλητικό ακρόαμα!
Ας αρχίσουμε από το θέαμα. Φορούν άσπρη περισκελίδα και άσπρο πουκάμισο. Πάνω από αυτά βάζουν μαύρο επενδύτη (πανωφόρι) χωρίς μανίκια, που είναι φλοκωτός από την εσωτερική μεριά. Στην πλάτη, δημιουργούν μια αρκετά μεγάλη καμπούρα από κουρέλια. Στο κεφάλι φορούν καλύπτρα από λευκό ύφασμα, φτιαγμένο στον αργαλειό, που απολήγει σε δύο κέρατα. Με κομμάτια προβιάς δημιουργούν γένια, μουστάκια, φρύδια και μαλλιαρές απολήξεις στα κέρατα. Τα δόντια είναι φτιαγμένα από δύο σειρές φασόλια τοποθετημένα στη θέση του στόματος. Παλαιότερα στα πόδια φορούσαν χειροποίητα δερμάτινα παπούτσια. Οι νεότερες γενιές Μπαμπούγερων προτιμούν πλέον τα μαύρα αθλητικά, που βολεύουν πολύ περισσότερο στην κίνηση και στο τρέξιμο, αν και κάποιοι εξακολουθούν να φορούν τα παλιά παραδοσιακά. Στο χέρι κρατούν ένα σακουλάκι κλειστό, με το οποίο περιλαβαίνουν όποιον τους μπει στο μάτι ή στο ρουθούνι! Παλαιότερα το σακουλάκι περιείχε στάχτη, η οποία είχε ρόλο αποτροπής του κακού. Αυτό, όμως, καταργήθηκε, αφού η στάχτη λέρωνε τους ανύποπτους επισκέπτες.
Κι ας περάσουμε στο ακρόαμα! Κάθε Μπαμπούγερος έχει κρεμασμένα στη μέση του, περασμένα από σκοινί, πέντε πολύ μεγάλα κουδούνια. Για να είναι περισσότερο ανεκτό και καλύτερα κατανεμημένο το -καθόλου ευκαταφρόνητο- βάρος των κουδουνιών, το σχοινί περνά πάνω από τους ώμους και περικυκλώνει χιαστί την καμπούρα του Μπαμπούγερου. Η διάταξη των κουδουνιών, από την οποία δεν παρεκκλίνει κανείς, είναι τέσσερα χυτά κουδούνια, τοποθετημένα δύο στο μπροστινό μέρος του σώματος και από ένα στα πλαϊνά. Ενα ακόμη μεγαλύτερων διαστάσεων, σφυρήλατο αυτή τη φορά, κουδούνι είναι κρεμασμένο στο πίσω μέρος του σώματος, ακριβώς κάτω από τη μέση. Κρίνοντας από το άκουσμα, εύκολα συμπεραίνει κάποιος ότι η θέση του σφυρήλατου κουδουνιού είναι στρατηγική. Είναι ακριβώς εκείνη που δέχεται πρώτη τους κραδασμούς και από το βάδισμα και από το τρέξιμο, έτσι ώστε ο μπάσος ήχος του σφυρήλατου κουδουνιού να κυριαρχεί στους ήχους των υπόλοιπων χυτών κουδουνιών. Η σημασία της θέσης του σφυρήλατου κουδουνιού επιβεβαιώνεται και από τον τύπο της κίνησης που εκτελούν οι Μπαμπούγεροι όταν στέκουν και χτυπούν τα κουδούνια τους. Εκτελούν κάθετη ταλάντωση του κορμού, δίνοντας έμφαση στους γλουτούς, πετώντας με τον τρόπο αυτό το σφυρήλατο κουδούνι προς τα επάνω και κάνοντάς το να ηχεί εντονότερα από τα υπόλοιπα. Οταν συναντιούνται πολλοί Μπαμπούγεροι μαζί, εκτελούν ταυτόχρονα αυτόν τον τύπο κίνησης, με στόχο να «ακουστούν». Ο ήχος που παράγεται είναι εκκωφαντικός και απροσδιόριστης τονικής οξύτητας. Ακόμη και αν κάποιος Μπαμπούγερος φέρει κουρδισμένα κουδούνια, είναι αδύνατον αυτό να γίνει αντιληπτό μέσα στον τεράστιο ηχητικό όγκο τόσων κουδουνιών!
...Και να τι συνέβη στην Καλή Βρύση
Παρέες Μπαμπούγερων με τα σακουλάκια ανά χείρας! Ποιος έχει σειρά; Το δρώμενο στην Καλή Βρύση διαρκεί τρεις ολόκληρες μέρες. Οι Μπαμπούγεροι βγαίνουν τα Θεοφάνια στις 6 Ιανουαρίου, συνεχίζουν του Αϊ-Γιάννη στις 7 Ιανουαρίου και η κορύφωση έρχεται με το σατυρικό γάμο το μεσημέρι της επομένης. Το έθιμο, που είναι πασίγνωστο, έχει πλέον περάσει στην οργανωτική ευθύνη του Πολιτιστικού Συλλόγου Καλής Βρύσης, ενός πολιτιστικού πυρήνα πραγματικά δραστήριου. Αν και πήγαμε προετοιμασμένοι, επιβεβαιώσαμε τελειωτικά την πραγματοποίηση του δρώμενου από τα γιγαντοπανό, που ήταν αναρτημένα στους κεντρικούς δρόμους της Δράμας, στα οποία, μάλιστα, ήταν γραμμένο και το όνομα του οικονομικού υποστηρικτή του τριημέρου, που ήταν ένας από τους μεγάλους οινοπαραγωγούς της περιοχής.
Φθάνοντας στην Καλή Βρύση, η πρώτη εντύπωση ήταν εξαιρετικά θετική. Ολόκληρο το χωριό «ακουγόταν» από μακριά. Προϊδεασμένοι από τη διαφήμιση, περιμέναμε να βρεθούμε σε ένα οργανωμένο φολκλόρ, με άπειρους επισκέπτες και στρίμωγμα. Τίποτα τέτοιο δεν συνέβη. Αντίθετα! Βρεθήκαμε σε ένα χωριό όπου οι κάτοικοι απολάμβαναν να γλεντούν και να αλληλοπειράζονται, συμπεριλαμβάνοντας σε αυτό και όλους τους ξένους επισκέπτες. Χαρακτηριστικό είναι ότι σχεδόν ο πρώτος Μπαμπούγερος που συναντήσαμε με περιέλαβε με το σακουλάκι, χοροπηδώντας γύρω μου. Ηταν κάθιδρος. Παρά το γεγονός ότι τη μέρα εκείνη έκανε αρκετό κρύο, το να φορά κανείς αυτή την ένδυση και κυρίως το να χοροπηδά και να κινείται, φέροντας ταυτόχρονα και το βάρος των κουδουνιών, απαιτεί πολύ κόπο.
Οι Μπαμπούγεροι ήταν σκόρπιοι σε όλο το χωριό και μπορούσε να τους βρει κανείς σε όποιο... μέγεθος επιθυμούσε. Από εξαιρετικά μικροκαμωμένα Μπαμπουγεράκια μέχρι πανύψηλους και γεροδεμένους Μπαμπούγερους. Παιδιά κάθε ηλικίας ήταν ντυμένα και όλα έφεραν κουδούνια ανάλογα με το μέγεθος του σώματός τους. Η μεγάλη έκπληξη δεν ήταν, όμως, τα παιδιά, αλλά οι κοπέλες! Παλαιότερα κάτω από τη ζωομορφική μεταμφίεση βρίσκονταν αποκλειστικά άνδρες. Αυτό δεν αποτελεί πλέον απόλυτο κανόνα και τα κορίτσια φέρουν με ευχαρίστηση την προσωπίδα και τα κουδούνια.
Και βέβαια τη νύφη την πληρώνουν οι περαστικοί. Κι αν είναι φίλοι του συγκεκριμένου Μπαμπούγερου; Δεν την έχουν καθόλου καλά! Από αυτό δεν ξεφεύγει κανείς! Ούτε οι αστυνομικοί του χωριού!
Κανείς δεν ξεφεύγει από τον Μπαμπούγερο Ολόκληρη τη μέρα τα καφενεία και οι ταβέρνες ήταν σε πλήρη δράση, με αποτέλεσμα να μη λείψουν τα σουρεαλιστικά σκηνικά. Μια αγαπημένη στάση ήταν το μπαρ λίγο πιο πάνω από την πλατεία, για ένα... ουισκάκι! Ετσι, λοιπόν, σε ένα χώρο με φωτορυθμικά και μουσική στη διαπασών κυκλοφορούσαν οι μεταμφιεσμένοι, έχοντας βγάλει την προσωπίδα ή και φορώντας την, πίνοντας ανακατεμένοι με τον κόσμο και προσφέροντας πραγματικά ένα πολύ πρωτότυπο θέαμα. Κορυφαία στιγμή ήταν όταν μαζεύτηκαν όλοι μαζί και σείστηκαν για να ηχήσουν τα κουδούνια. Απίστευτο! Κάλυψαν με τον ήχο τους επαγγελματικά ηχεία που έπαιζαν με όλη τους την ένταση! Ολόκληρο το δρώμενο παραδοσιακά υποστηρίζεται από τα δύο μουσικά όργανα που κυριαρχούν στην περιοχή, την γκάιντα και τον νταχαρέ ή νταϊρέ (μεγάλου μεγέθους ντέφι). Κι εδώ βοήθησε η τεχνολογία! Για να υπάρχει διαρκώς μουσική και να ακούγεται σε ικανοποιητική ένταση επιστρατεύθηκαν μεγάλα ηχεία που, τοποθετημένα στην πλατεία, μετέδιδαν συνεχώς ντόπια μουσική. Κάτω από τα ηχεία ήταν η έκπληξη! Μια πηγή που έρρεε κρασί και στο πλάι πλαστικά ποτήρια, ώστε ο καθένας να μπορεί να πιει όσο θέλει. Φυσικά τίποτα δεν είναι τυχαίο! Η ανακάλυψη από την αρχαιολογική σκαπάνη του ιερού του Διονύσου-Βάκχου το 1993, ένα χιλιόμετρο έξω από το χωριό, ενέπνευσε ακόμη περισσότερο τους Καληβρυσιώτες.
Την τρίτη μέρα έκαναν την εμφάνισή τους και άλλου τύπου μεταμφιέσεις, όπως δύο άνδρες ντυμένοι γριές! Ηταν σε συνεχή αλληλεπίδραση με τους Μπαμπούγερους, «προλογίζοντας» με το δικό τους τρόπο την κορύφωση του τριημέρου, που είναι ο σατυρικός γάμος.
Στην πομπή του γάμου προηγούνται τα Μπαμπούγερα, σείοντας τα κουδούνια.
Από κάποια απόσταση, για να μπορούν να ακούγονται, έρχονται τα όργανα, οι γκάιντες και οι νταϊρέδες, μαζί με έναν μεταμφιεσμένο Διόνυσο-Βάκχο, που κρατά ένα δοχείο γεμάτο κρασί και περιβάλλεται από κοπέλες με τοπικές ενδυμασίες.
Ακολουθούν ο «γαμπρός», ο «κουμπάρος», οι «συγγενείς», το άλογο με τα «προικιά» και κόσμος. Μόλις φτάσουν στο σπίτι της «νύφης», που φυσικά είναι άνδρας με ευρωπαϊκό νυφικό, ο «γαμπρός» με το «συγγενολόι» ανεβαίνουν και την παραλαμβάνουν, ακολουθώντας συγκεκριμένο τελετουργικό. Το γάμο τελεί στην πλατεία ο «Διόνυσος». Κορυφαία στιγμή, η απαγωγή της νύφης από τα Μπαμπούγερα, με σκοπό να τη γονιμοποιήσουν, ο «γαμπρός», όμως, την παίρνει πίσω σύντομα.
Το γλέντι που ακολουθεί, με κρασί και ντόπια λουκάνικα, διαρκεί μέχρι το πρωί, είναι παροιμιώδες και πιστοποιεί την ύπαρξη μιας κοινότητας ανθρώπων δραστήριων, γεμάτων ζωή και πρόθυμων όχι μόνο να διατηρήσουν όσα βρήκαν από τους παλαιότερους, αλλά να τα εμπλουτίσουν κιόλας με ευρηματικούς νεωτερισμούς! Ας είναι καλά!
