Ήθη κι έθιμα του Δωδεκαημέρου: Μακεδονία - Θράκη

Πανάρχαιες παραδόσεις συνοδεύουν τα χριστουγεννιάτικα έθιμα στη Μακεδονία

Kλαδαριές στη Σιάτιστα

Εθιμα αναλλοίωτα στο χρόνο αναβιώνουν και φέτος στις πόλεις της Μακεδονίας τις ημέρες των Χριστουγέννων
Οι ρίζες τους φθάνουν έως και τις διονυσιακές γιορτές, όπως οι κλαδαριές της Σιάτιστας. Τα περισσότερα έθιμα προέρχονται από την εποχή της τουρκοκρατίας, όπως τα ρογκατσάρια της Πιερίας, οι κλαδαριές της Σιάτιστας, οι φωτιές της Φλώρινας και η κόλιντα μπάμπω της Πέλλας.
Χιλιάδες είναι οι ντόπιοι και οι επισκέπτες στη Σιάτιστα και τη Φλώρινα που παρακολουθούν αλλά και συμμετέχουν στα τοπικά έθιμα. Οι κλαδαριές αναβιώνουν στη Σιάτιστα και οι φωτιές στη Φλώρινα.
Σήμερα στις 7 το βράδυ ανάβουν την κλαδαριά στην είσοδο της Σιάτιστας και στο δημοτικό διαμέρισμα Μικροκάστρου. Σταδιακά οι κλαδαριές θα επεκταθούν σε ολόκληρη τη Σιάτιστα. Τις πρωινές ώρες της παραμονής των Χριστουγέννων παρέες παιδιών γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν τα παραδοσιακά κάλαντα, ενώ η φιλαρμονική του δήμου παιανίζει τα κάλαντα στους κεντρικούς δρόμους.
Οι κλαδαριές είναι ένα μοναδικό έθιμο που ανάγεται στα ομηρικά χρόνια, διότι θυμίζει το "αποτρόπαιο πυρ" των αρχαίων, με το οποίο οι Σιατιστινοί θέλουν να ξορκίσουν τους καλικάντζαρους. Αργότερα με τη γέννηση του Χριστού ταυτίστηκε με τις φωτιές που άναψαν το βράδυ της γέννησης οι βοσκοί, για να ζεστάνουν το νεογέννητο θείο βρέφος.
Στις 11 το βράδυ η φωτιά, που ανάβει στην κεντρική πλατεία της Φλώρινας καιμεταλαμπαδεύτεαι σε όλη την πόλη, συμβολίζει τη φωτιά που άναψαν οι ποιμένες της Βηθλεέμ για να ζεσταθεί ο νεογέννητος Χριστός. Στην παγωμένη γη ανοίγεται μία τρύπα όπου μπαίνει το προσάναμμα, ο αρχηγός της παρέας ανάβει τη φωτιά, η οποία γιγαντώνεται γρήγορα, καθώς μικροί και μεγάλοι ρίχνουν ξύλα και άλλα εύφλεκτα υλικά. "Τη στιγμή που η φωτιά θεριεύει και φτάνει μέχρι τον ουρανό, κατεβαίνουν τα πνεύματα, που ενθουσιάζονται από τις φωνές μας, το γλέντι και τα πειράγματα", λένε οι γεροντότεροι. Το έθιμο της φωτιάς δεν διακόπηκε ούτε στα χρόνια της τουρκοκρατίας, όταν οι τουρκικές αρχές έβγαζαν αστυνομική περίπολο για να επιβάλουν την απαγόρευσή του. Καθ' όλη τη διάρκεια της γιορτής σερβίρονται παραδοσιακή φασολάδα, φλωρινιώτικο κρασί, πίτες, μελομακάρονα, κουραμπιέδες, τηγανίτες, ποντιακά γλυκά και άλλα εδέσματα.
Στη Χαλκιδική την παραμονή γινόταν πλήθος συμβολικών πράξεων. Ο νοικοκύρης, εκτός των απαραίτητων άλλων προμηθειών για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι, πρέπει να διαλέξει το χριστουγεννιάτικο ξύλο, που θα καίει όλη τη νύχτα, για να ζεσταίνει την Παναγιά με το νεογέννητό της. Το ξύλο αυτό θα πρέπει να είναι τρανό και χοντρό, για να είναι τρανός (σπουδαίος) και χοντρός (πλούσιος) ο νοικοκύρης του σπιτιού. Ακόμη το ξύλο αυτό δεν το σβήνουν, διότι θεωρείται πως θα σβήσει και η καλή κατάσταση του σπιτιού. Επίσης τη στάχτη του τη ρίχνουν στα σπαρτά για να τα προφυλάσσει από βλαβερά έντομα και σκουλήκια. Το βράδυ της παραμονής (ή το πρωί) της γιορτής καίνε στο τζάκι κλαδί από χλωρό πουρνάρι, για αποτροπή του κακού ή για την υγεία της οικογένειας.Μάλιστα από το είδος και την ένταση του "πραπαλίσματος" των φύλλων μαντεύουν την τύχη των μελών του σπιτικού. Ακόμη βάζουν κοντά στη φωτιά μια άσπρη πέτρα, για να περάσει η οικογένεια "άσπρη χρονιά"! Η πέτρα αυτή μένει στην ίδια θέση ως την Υπαπαντή (2 Φεβρουαρίου), οπότε μεταφέρεται στα χωράφια, για να αποτρέπει την πτώση χαλαζιού.
Στην ορεινή Πιερία αναβιώνει το έθιμο των μεταμφιέσεων το οποίο από περιοχή σε περιοχή έχει διαφορετική ονομασία. Άλλοι το λένε ρογκάτσια ή ρογκατσάρια, μωμόγερους ή μπαμπαλιούρια. Οι μεταμφιεσμένοι φορούν τομάρια ζώων από λύκους ή τράγους και μάσκες, ενώ κάποιοι ντύνονται πολίτες οπλισμένοι και κάνουν ότι πολεμούν, ώστε η μία ομάδα να νικήσει την άλλη και να φύγουν τα κακά πνεύματα. Το ίδιο επιτυγχάνεται και με τον εκκωφαντικό θόρυβο που κάνουν οι κουδούνες που φορούν τα "μπαμπαλιούρια". Η ομάδα πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι για να πει τα κάλαντα.
Στην περιοχή της Πέλλας σήμερα αναβιώνει η κόλιντα μπάμπω, όπου οι κάτοικοι συναγωνίζονται για το ποιος θα ανάψει τη μεγαλύτερη φωτιά. Οι ρίζες του εθίμου φτάνουν ως τον Ηρώδη. Την ώρα δηλαδή που ανάβουν τη φωτιά φωνάζουν "κόλιντα μπάμπω", που σημαίνει "σφάζουν γιαγιά", για να υπενθυμίσουν τη σφαγή όλων των νηπίων που διέταξε ο Ηρώδης και για να προφυλάξουν οι μανάδες τα παιδιά τους.
Στο νησί της Θάσου οι οικογένειες κρατούν ένα πολύ παλιό έθιμο είναι το σπόρδισμα των φύλλων και γίνεται ως εξής: Κάθονται όλοι γύρω από το αναμμένο τζάκι, τραβούν την ανθρακιά προς τα έξω και ρίχνουν γύρω στ' αναμμένα κάρβουνα, φύλλα ελιάς, βάζοντας στο νου τους από μια ευχή, χωρίς όμως να την πουν στους άλλους. Όποιου το φύλλο γυρίσει περισσότερο, εκείνου θα πραγματοποιηθεί και η ευχή του.
Στο Μυρτόφυτο νομού Καβάλας την παραμονή της Πρωτοχρονιάς αναβιώνει ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στην Τουρκοκρατία. Τα αγόρια που θα φύγουν στρατιώτες μέσα στη νέα χρονιά συγκεντρώνουν μεγάλες στοίβες από ξύλα στην πλατεία. Την παραμονή του νέου χρόνου θα ανάψουν μια εντυπωσιακή φωτιά ψέλνοντας τα κάλαντα. Στις δώδεκα ακριβώς, με το χτύπημα του ρολογιού της εκκλησίας, ξεκινάει ένα παραδοσιακό γλέντι με τσίπουρο και γλυκά.
Στο Ποδοχώρι επίσης της Καβάλας, την πρώτη μέρα κάθε νέου χρόνου διατηρούν ακόμα αναλλοίωτο το έθιμο του "ποδαρικού", όπου τα πιο μικρά παιδιά επισκέπτονται όλα τα σπίτια του οικισμού μπαίνοντας μέσα σε αυτά με το δεξί πόδι, λένε ευχές στους νοικοκύρηδες του σπιτιού και δέχονται γλυκά και δώρα.
Το "Χριστόξυλο" και το "Πάντρεμα της Φωτιάς" είναι δύο, όχι και τόσο γνωστά Χριστουγεννιάτικα έθιμα που τα συναντάμε κυρίως στη Μακεδονία, στα χωριά του δήμου Νιγρίτας.
Το "Χριστόξυλο" είναι το πρώτο κούτσουρο που θα καεί στο τζάκι το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, αφού το πρωί της ίδιας μέρας καθαριστεί το τζάκι επιμελώς.Κατά το έθιμο, χρησιμοποιείται για "Χριστόξυλο" οποιοδήποτε μεγάλο ξύλο ή κούτσουρο.Το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, αφού έχει συγκεντρωθεί όλη η οικογένεια γύρω από το τζάκι, ανάβεται το "Χριστόξυλο" κι έως τα Θεοφάνια, η φωτιά στο τζάκι δεν πρέπει να σβήσει. Μ' αυτόν τον τρόπο, λέγεται ότι μένουν έξω από το σπίτι οι καλικάτζαροι, που εκείνες τις μέρες βρίσκονται πάνω στη γη. Για τη φωτιά που προσφέρει το "Χριστόξυλο" την παραμονή των Χριστουγέννων, η λαϊκή παράδοση λέει ότι ζεσταίνει τον νεογέννητο Χριστό, στη φάτνη. Η στάχτη που δημιουργείται στο τζάκι εκείνες τις ημέρες (από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα) πιστεύεται ότι διώχνει το κακό και γι' αυτό σκορπίζεται γύρω από το σπίτι, τους στάβλους αλλά και στα χωράφια.
Ένα άλλο έθιμο με συμβολισμό είναι το "Χριστόψωμο". Το "ψωμί του Χριστού", όπως αλλιώς λέγεται, είναι ένα έθιμο που το συναντάμε κυρίως στα Δαρνακοχώρια. Παρασκευάζεται, την παραμονή των Χριστουγέννων, από τη νοικοκυρά του σπιτιού, με ιδιαίτερη ευλάβεια και με ειδική μαγιά (από ξερό βασιλικό κ.λ.π.) και πρέπει απαραιτήτως να φέρει πάνω του χαραγμένο έναν σταυρό. Γύρω - γύρω διάφορα σχέδια από ζυμάρι συμπληρώνουν το στολισμό. Την παραμονή των Χριστουγέννων, ο νοικοκύρης παίρνει το "Χριστόψωμο", το σταυρώνει και το κόβει. Όλη η οικογένεια είναι μαζεμένη στο σπίτι. Στη μέση του τραπεζιού τοποθετείται το χριστόψωμο, φασόλια μαγειρεμένα δίχως λάδι για την ημέρα αυτή, τουρσιά λάχανο, ντομάτες, πιπεριές, καρπουζάκια, σέλινο, καρότο και κρασί κόκκινο του σπιτιού.Γύρω από το "Χριστόψωμο" υπάρχουν και άλλες παραδόσεις, που αναφέρονται στην ενότητα της Εκκλησίας και των λαών, με συμβολικό πρότυπο την ένωση των κόκκων του σίτου σ΄ ένα ψωμί. Κάποτε οι Σαρακατσάνοι τσοπάνηδες έφτιαχναν δύο "Χριστόψωμα". Το πρώτο, το καλύτερο και με τα πιο πολλά κεντίδια (ένα μεγάλο σταυρό-φεγγάρι, με πέντε λουλούδια) ήταν για τον Χριστό "για να τους φυλάει και να τους βλογάει". Το δεύτερο, η "Χριστοκουλούρα" ή Ψωμί του Χριστού, ήταν για τα πρόβατα, για να "τα τιμά ο βοσκός και να τα βλογά ο Χριστός". Στη "Χριστοκουλούρα" παριστάνεται με ζύμη, όλη η ζωή της στάνης, δηλαδή το μαντρί, τα πρόβατα, οι βοσκοί κ.λ.π.

Πηγή: ΑΜΕ - ΑΠ, Μακεδονία